Pretorianie

Straż pretoriańska Augusta z I wieku n.e.

Pretorianie, Kohorta Pretorianów (Praetoriani, Praetoriae Cohortes) była to straż przyboczna cesarzy w starożytnym Rzymie. Jednostka ta została stworzona przez Scypiona Afrykańskiego w okresie republiki i w założeniu miała być ochroną dowódcy armii, jak i namiestnika prowincji. W trakcie oblężenia Numancji, Scypion posiadał oddział liczący 500 osobistych gwardzistów. Taki zwyczaj wykorzystywania osobistej ochrony przejęli później inni wysoko postawieni rzymscy dowódcy, którzy przebywali daleko od Rzymu. Tego typu jednostka nazywana była Cohors Praetoria i w trakcie bitwy znajdowała się w pobliżu wodza.

Ich funkcja została zmieniona za panowania Oktawiana Augusta, który przekształcił pretorianów w oddziały wojskowe o funkcjach porządkowych. Cesarz Oktawian August powołał pretorianów w 2 roku n.e. jako stałą formację. W epoce julijsko-klaudyjskiej pretorianie często uczestniczyli w kampaniach wojennych towarzysząc cesarzowi.

Pierwotnie było 9 kohort pretorianów po 500 żołnierzy – potem liczbę zwiększono do 1000 ludzi. Trzy kohorty musiały przebywać w stolicy. Reszta jednostek stacjonowała w ważniejszych miastach Italii. Poza piechotą zorganizowano także oddziały jazdy (turmae) po 30 ludzi. Pretorianie tworzyli głównie oddziały piechoty, jazda pełniła przy nich rolę uzupełniającą. Finalnie jednak, cesarz Tyberiusz postanowił ściągnąć wszystkich pretorianów pod Rzym, by od roku 23 n.e. ulokować ich w samej stolicy. Tacyt wspomina, że w roku 47 n.e. liczba kohort została zwiększona do 12, by w 69 n.e. (za panowania Witeliusza) zwiększyć ponownie do 16 jednostek. Wraz z objęciem rządów przez Wespazjana, liczba kohort została zredukowana do 9. Za Domicjana liczba ponownie podnosiła się – do 10.

Pretorianie była to formacja elitarna, a służba w nich była zaszczytem, zarezerwowanym głównie dla mieszkańców samego Rzymu; pretorianinem mógł zostać jednak każdy mieszkaniec Italii. Roczny pobór pretorianina był wyższy od żołdu zwykłego legionisty. Dla porównania, za Augusta legionista otrzymywał rocznie stipendium po 75 denarów, czyli łącznie 225 denarów na rok, gdy pretorianin gromadził 350 denarów rocznie. Cesarz Domicjan na przełomie I i II wieku n.e. podniósł żołd do 1000 denarów rocznie. Służba wynosiła 16 lat, kiedy przeciętny żołnierz musiał odsłużyć 25 lat. Dla weteranów ponadto uwzględniono wysoką odprawę. Udogodnienia te miały na celu zachęcić obywateli do wstępowania do gwardii; z drugiej jednak strony powodowały złą opinię żołnierzy rzymskich o gwardii.

Ogłoszenie cesarzem Klaudiusza, Lawrence Alma-Tadema
Według pewnych przekazów pretorianie, po zamordowaniu Kaliguli, Klaudiusza znaleźli skrywającego się za zasłoną i obwołali cesarzem.

Zadaniem pretorianów była ochrona władzy i ustroju. Służbę porządkową w mieście, tworzyły kohorty miejskie (cohortes urbanae), które podlegały prefektowi miasta (praefectus urbi). Mógł nim zostać tylko wysokiej rangi senator. Wyróżniano także kohorty wigilów (cohortes vigilum), których za Augusta było 7. Pełniły one funkcje straży pożarnej i policji nocnej. Do tych kohort rekrutowano zwykle wyzwoleńców, dowodzonych przez praefectus vigilurm, zwykle ekwitę.

Pretorianin i legionista

Na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa - Na tych samych warunkach 3.0.

Od czasów Tyberiusza pretorianie rekrutowali się głównie z mieszkańców Galii Przedalpejskiej. Pretorianie stacjonowali w północno-wschodniej części Rzymu, w silnie ufortyfikowanym castra praetoria.

Rozwiązanie formacji pretorianów

Duże wpływy oraz szereg udogodnień gwardii pretoriańskiej doprowadziły do sytuacji, że na przestrzeni wieków jednostka ta nierzadko decydowała o obaleniu lub wyborze cesarza (m.in. Kaligula, Galba). Idealnym przykładem są kolejni władcy po ostatnim członku dynastii Antoninów – Kommodusie, który notabene zginął w wyniku spisku zaaranżowanego przez prefekta pretorianów Kwintusa Emiliusza Laecjusza w 192 roku n.e. Następny władca – Pertynaks, który brał udział w konspiracji, obdarzył gwardzistów kwotą 3000 denarów. Po trzech miesiącach jednak stracił poparcie pretorianów i zginął od ich mieczy. Wakat na tronie rzymskim skusił kohortę pretorianów do ogłoszenia aukcji, w której to zainteresowani mogli zaoferować stosowną kwotę w zamian za władzę. Największe pieniądze zaproponował Didiusz Julianus, który tym samym został nowym cesarzem Imperium.

Nowy władca niedługo jednak cieszył się ze swoich rządów, gdyż Rzym obległ ze swoją armią Septymiusz Sewer w czerwcu 193 roku n.e. Wtedy też swoją pozycję utracili po raz pierwszy pretorianie. Sewer podstępnie zapędził korpus do koszar i go rozbroił. Na miejsce skorumpowanych pretorianów Sewer powołał nową gwardię o bardzo zróżnicowanym składzie etnicznym oraz obniżonym żołdzie; bazując głównie na swoich żołnierzach. Tak Septymiusz Sewer miał się zwrócić do nieuzbrojonych pretorianów, posiadających gałązki krzewu oliwnego w rękach, jako gest poddania:

Zamordowaliście Pertynaksa, dostojnego starca i znakomitego władcę, choć waszym świętym obowiązkiem było strzec go i osłaniać przed wszelkim niebezpieczeństwem. Sprzedawaliście potem za pieniądze godność cesarza rzymskiego, którą dotąd zawsze okrywał majestat. Zdradziliście jednak nawet swojego wybrańca. Zasługujecie więc na śmierć tysiąckrotnie. Ja wszakże oszczędzę was, aby nie stać się naśladowcą waszych zbrodni. Ale ci, co złamali przysięgę i skalali ręce krwią cesarza, ci, co okazali się zdrajcami, nie mogą służyć u boku żadnego władcy. Daruję więc wam w swej łaskawości życie, ale też tylko tyle. Nie jesteście już żołnierzami. Złożycie tu i natychmiast cały strój i odejdziecie jak najdalej od Rzymu, a którykolwiek z was ośmieliłby się w przyszłości pojawić bliżej niż 100 mil od miasta, zostanie ukarany śmiercią, to przysięgam.

– Herodian, Historia Cesarstwa Rzymskiego, II 13.

Zaraz potem Septymiusz przedstawił senatowi rzymskiemu swoje postanowienie o zmianie zasad rekrutacji pretorianów. Dotychczas pretorianami zostawali młodzi ludzie z Italii i prowincji najbardziej zromanizowanych. Od teraz mieli to być wybierani najlepsi żołnierze z legionów nadgranicznych. Miał to być pewien rodzaj awansu i nagrody w postaci przeniesienia do służby w stolicy.

Jednostka ostatecznie została rozwiązana za panowania Konstantyna Wielkiego w 312 roku n.e., co było karą za poparcie Maksencjusza, rywala Konstantyna, w wojnie domowej. Ich koszary w Rzymie zostały zburzone, a pretorianie zostali wcieleni do różnych legionów.

Sylwetka pretorianina

Osoby chcące wstąpić do gwardii pretoriańskiej musiały być wysokie. Herodian określa ich w grece jako megistoi, czyli „najwyższsi” lub „najpotężniejsi”. Wspomina także m.in. że własna gwardia pretorianów powołana przez współrządzących Gordianów w roku 238 n.e., składała się z najwyższych młodych mężczyzn w Kartaginie.

Aby zostać pretorianinem należało dobrze się prezentować fizycznie  oraz wykazywać silną moralnie osobowość. Niezbędnym były także listy polecające od ważnych postaci oraz rodów, które ułatwiały ścieżkę kariery.

Prefekt pretorianów

Insygnia prefekta pretorianów.

Na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa - Na tych samych warunkach 3.0.

Pretorianie faktycznie byli gwardią cesarską, dowodzoną przez prefekta pretorianów (praefectus praetorio). W późniejszym okresie wprowadzono dwóch, a potem trzech prefektów. Stanowisko dowódcy pretorianów zarezerwowane było dla ekwitów. Pozycja prefekta rosła wraz ze stopniowym wyniszczaniem państwa. W III wieku n.e. stał się on oficjalnym zastępcą cesarza, by potem być jego przedstawicielem w Senacie. Jak się okazało prefekci wraz z podporządkowanymi im pretorianami mieli ogromny wpływ na wewnętrzną politykę państwa. Jak już zostało wspomniane, wielokrotnie sami decydowali o wyborze cesarza.

W rękach prefekta pretorianów została także skupiona władza sądownicza w zastępstwie cesarza. Aby zapobiec zamachom organizowanym przez dzierżących w swym ręku dużą władzę prefektów pretorianów, cesarze zaczęli mianować po dwóch prefektów. W związku z ich uprawnieniami sądowniczymi stanowisko jednego z nich zajmował zwykle prawnik. Po reformie administracyjnej Konstantyna w IV wieku n.e. prefekci pretorianów stali na czele dużych jednostek administracyjnych – prefektur (4 w całym imperium: praefectura praetorio per Orientem, per Illyricum, Italiae i Galliarum).

Tytuł praefectus praetorio był często zapisywany na inskrypcjach jako „PR PR” albo „PPO”.

Inne jednostki cesarzy

Od Augusta do Galby cesarze mieli, jako straż przyboczną corporis custodes – złożoną wyłącznie z barbarzyńców, zwłaszcza Germanów, nieznających języka łacińskiego. Miało to na celu uniemożliwienie porozumienia się potencjalnych spiskowców ze strażą cesarską.

Oprócz gwardii pretoriańskiej istniał inny oddział stworzony do ochrony cesarza – equites singulares Augusti, potocznie zwany Batawami.

Lista znanych prefektów pretorianów

Poniższa lista uwzględnia wszystkich znanych prefektów gwardii pretoriańskiej od ustanowienia jednostki w 2 roku p.n.e. przez Oktawiana Augusta, aż pod 314 rok n.e., kiedy to jednostka ta została oficjalnie wycofana. Lista jest niepełna z tego względu, że nie posiadamy odpowiednich źródeł dokumentujących dokładną liczbę osób, pełniących stanowisko, ich nazwisk oraz długości kadencji. Czasami pretorianami dowodził jeden dowódca, a niekiedy cesarz wyznaczał dwóch prefektów, którzy dzielili wspólnie przywództwo (tak było chociażby w przypadku Sejana i Burrusa).

Prefekci pretorianów wraz z okresem pełnienia urzędu

• Publius Salvius Aper (2 p.n.e. – ?)
• Quintus Ostorius Scapula (2 p.n.e. – ?)
• Publius Varius Ligur (? – ?)
• Lucius Seius Strabo (? – 15 n.e.)
• Lucius Aelius Sejanus (14 – 31 n.e.)
• Quintus Naevius Sutorius Macro (31 – 38 n.e.)
• Marcus Arrecinus Clemens (38 – 41 n.e.)
• Lucius Arruntius Stella (38 – 41 n.e.)
• Rufrius Pollio (41 – 43 n.e.)
• Catonius Justus (41 – 43 n.e.)
• Rufrius Crispinus (43 – 50 n.e.)
• Lucius Lusius Geta (47 – 50 n.e.)
• Sextus Afranius Burrus (50 – 62 n.e.)
• Lucius Faenius Rufus (62 – 65 n.e.)
• Gaius Ofonius Tigellinus (62 – 68 n.e.)
• Gaius Nymphidius Sabinus (65 – 68 n.e.)
• Cornelius Laco (68 – 69 n.e.)
• Plotius Firmus (69 n.e.)
• Licinius Proculus (69 n.e.)
• Publius Sabinus (69 n.e.)
• Alfenius Varus (69 n.e.)
• Junius Priscus (69 n.e.)
• Arrius Varus (69 – 70 n.e.)
• Marcus Arrecinus Clemens (70 – 71 n.e.)
• Tiberius Julius Alexander (69 n.e. – ?)
• Titus Flavius Vespasianus (71 – 79 n.e.)
• Lucius Julius Ursus (81 – 83 n.e.)
• Cornelius Fuscus (81 – 86 n.e.)
• Lucius Laberius Maximus (83 – 84 n.e.)
• Casperius Aelianus (84 – 94 n.e.)
• Titus Flavius Norbanus (94-96 n.e.)
• Titus Petronius Secundus (94-96 n.e.)
• Casperius Aelianus (96 – 98 n.e.)
• Sextus Attius Suburanus (98 – 101 n.e.)
• Tiberius Claudius Livianus (101 – 112 n.e.)
• Publius Acilius Attianus (112 – 119 n.e.)
• Servius Sulpicius Similis (112 – 119 n.e.)
• Gaius Septicius Clarus (119 – 121 n.e.)
• Quintus Marcius Turbo (119 n.e. – ?)
• Marcus Petronius Mamertinus (139 – 143 n.e.)
• Marcus Gavius Maximus (136 – 156 n.e.)
• Gaius Tattius Maximus (156 – 159 n.e.)
• Fabius Cornelius Repentinus (159 n.e. – ?)
• Furius Victorinus (160 – 168 n.e.)
• Macrinius Vindex (? – ?)
• Marcus Bassaeus Rufus (168 – 177 n.e.)
• Publius Tarrutenius Paternus (179 – 182? n.e.)
• Sextus Tigidius Perennis (180 – 185 n.e.)
• Niger (185 n.e.)
• Marcius Quartus (185 n.e.)
• Titus Longaeus Rufus (185 – 187 n.e.)
• Publius Atilius Aebutianus (ok. 185 – ok. 187 n.e.)
• Marcus Aurelius Cleander (ok. 187 – 189? n.e.)
• Lucius Julius Vehilius Gratus Julianus (188 – ok. 189 n.e.)
• Regillus (ok. 189 n.e.)
• Motilenus (ok. 190 n.e.)
• Quintus Aemilius Laetus (192 – 193 n.e.)
• Titus Flavius Genialis (193 n.e.)
• Tullius Crispinus (193 n.e.)
• Flavius Juvenalis (193 – 200 n.e.)
• Decimus Veturius Macrinus (193 – 200 n.e.)
• Gaius Fulvius Plautianus (197? – 205 n.e.)
• Quintus Aemilius Saturninus (200 n.e.)
• Marcus Aurelius Julianus (ok. 200? n.e.)
• Marcus Flavius Drusianus (ok. 204 n.e.)
• Aemilius Papinianus (205 – 211 n.e.)
• Quintus Maecius Laetus (205 – 215? n.e.)
• Valerius Patruinus (211? – 212 n.e.)
• Gnaeus Marcius Rustius Rufinus (ok. 212 – ok. 217 n.e.)
• Marcus Oclatinius Adventus (215? – 217 n.e.)
• Marcus Opellius Macrinus – 212? – 217 n.e.)
• Ulpius Julianus (217? – 218 n.e.)
• Julianus Nestor (217? – 218 n.e.)
• Julius Basilianus (218 n.e.)
• Publius Valerius Comazon Eutychianus (218 – 222 n.e.)
• Antiochianus (221 – 221 n.e.)
• Flavianus (222 n.e. – ?)
• Geminius Chrestus (222 n.e. – ?)
• Gnaeus Domitius Annius Ulpianus (222 – 228 n.e.)
• Lucius Domitius Honoratus (ok. 223 n.e. – ?)
• Marcus Aedinius Julianus (223? – 238 n.e.)
• Marcus Attius Cornelianus (ok. 230 n.e.)
• Julius Paulus (228 – 235 n.e.) Vitalianus (? – 238 n.e.)
• Annullinus (? – 238 n.e.) Domitius (240 n.e. – ?)
• Gaius Furius Sabinius Aquila Timesitheus (241 – 243 n.e.)
• Gaius Julius Priscus (242 – po 246 n.e.)
• Marcus Julius Philippus (243 – 244 n.e.)
• Maecius Gordianus (244 n.e.)
• Quintus Herennius Potens (249? – 251 n.e.)
• Successianus (ok. 257 – 260 n.e.)
• Silvanus (? – ok. 260 n.e.)
• Callistus Ballista (260 – 261 n.e.)
• Lucius Petronius Taurus Volusianus (ok. 260 – ok. 267 n.e.)
• Marcus Aurelius Heraclianus (268 n.e. – ?)
• Julius Placidianus (ok. 270 – ok. 275 n.e.)
• Marcus Annius Florianus (275? – 276 n.e.)
• Marcus Aurelius Carus (? – 282 n.e.)
• Lucius Flavius Aper (282? – 284 n.e.)
• Marcus Aurelius Sabinus Julianus (ok. 283? – ok. 284 n.e.)
• Titus Claudius Marcus Aurelius Aristobulus (284 – 285 n.e.)
• Afranius Hannibalianus (286 – ok. 292 n.e.)
• Julius Asclepiodotus (290 n.e. – ?)
• Constantius Chlorus (? – ?)
• Ceionius Rufius Volusianus (? – ?)
• Publius Cornelius Anullinus (? – ?)
• Ruricius Pompeianus (? – 312 n.e.)
• Julius Julianus (315 – 324 n.e.)
• Junius Annius Bassus (318 – 331 n.e.)

Przeczytaj więcej

Wojna domowa Cezara z Pompejuszem Agrypina Młodsza Wojny galijskie Wojny drugiego triumwiratu