Chronologia starożytnego Rzymu

Data

Wydarzenie

753 p.n.e.

• Legendarna data założenia Rzymu, wg. legendy o Romulusie i Remusie.

750-670 p.n.e.

• Połączenie osad na siedmiu wzgórzach Rzymu w jeden organizm miejski.

650-500 p.n.e.

• Polityczna dominacja Etrusków w środkowej i północnej Italii.

509 p.n.e.

• Obalenie i wygnanie ostatniego króla Rzymu Tarkwiniusza Pysznego oraz powstanie Republiki Rzymskiej.
• Ustanowienie urzędu dwóch konsulów o rocznej kadencji.
• Pierwszy traktat handlowy Rzymu z Kartaginą.
• Zakończenie budowy Świątyni Jowisza Kapitolińskiego.
• Reforma kalendarza.
• Wprowadzenie urzędu eponimna – określających rok.

509-507 p.n.e.

• Rzym pod okupacją Larsa Porsenny.

508 p.n.e.

• Dedykowanie świątyni Jowisza, Największego, Najlepszego na Kapitolu.

501 p.n.e.

• Powołanie pierwszego dyktatora Titusa Larciusa.

496 p.n.e.

• Bitwa nad jeziorem Regillus, w której Rzymianie pokonali Związek Lateński. Był to związek polityczny 30 plemion autochtonicznych Półwyspu Apenińskiego na czele z Latynami. Utworzony około VI wieku p.n.e. przetrwał do 496 p.n.e..

494 p.n.e.

• Pierwsza secesja plebejuszy, którzy opuszczają Rzym i przenoszą się na wzgórze Awentynu. Ostatecznie zgoda na powrót w zamian za: powołanie ich własnego urzędnika – trybuna ludowego; zgodę na wybudowę świątyni Cerery (bogini rolnictwa) – miejsce polityczne dla plebejuszy; oraz wydział zboża dla najuboższych.

493-338 p.n.e.

• I Związek Lateński w sojuszu z Rzymem. Związek zmuszony został do przymierza z Rzymem i utworzenia nowej Ligi Latyńskiej na zasadzie równorzędności wszystkich członków. Sojusz przetrwał do 340 p.n.e. kiedy wybuchła wojna latyńska. Jej celem było uzyskanie suwerenności Latynów. Konflikt zakończył się w 338 p.n.e. klęską Związku Latyńskiego. Następstwem tego wydarzenia było całkowite rozwiązanie Związku i zagarnięcie przez Rzym terenów do niego należących.

486 p.n.e.

• Początek trwających 50 lat wojen Rzymu z Ekwami i Wolskami.
• Zamknięto stan patrycjuszy. Patrycjusze składali się z rodów, które prawdopodobnie tworzyły konnicę. Mieli pełnię praw politycznych i stanowili arystokrację. Sprawowali na początku sądy.

471 p.n.e.

• Usankcjonowanie instytucji trybunów ludowych.

451-450 p.n.e.

• Spisanie prawa zwyczajowego, który zostaje ogłoszony jako prawo XII tablic.

449 p.n.e.

• Druga secesja plebejuszy.

447 p.n.e.

• Ustanowienie urzędu kwestora, który zajmował się skarbem państwa. Mianowano dwóch kwestorów w tym czasie.

445 p.n.e.

• Etruskowie tracą panowanie nad Kampanią.
• Wprowadzono ustawę Korneliusza (lex canuleia), która dawała moc prawną małżeństwom patrycjuszy z plebejuszami.

443 p.n.e.

• Ustanowienie urzędu cenzora. Wybierano dwóch cenzorów na 5 lat. Faktycznie działali półtora roku. Ich zadaniem było szacowanie obywateli.

422 p.n.e.

• Antonius Merenda został pierwszym trybunem konsularnym nie-patrycjuszem.

405-396 p.n.e.

• Wojna Rzymu z miastem-państwem Weje.

390 p.n.e.

• Galowie zdobywają Rzym.

378 p.n.e.

• Rozpoczęcie budowy murów serwiańskich wokół Rzymu.

366 p.n.e.

• Pierwszy konsul plebejski. Od 320 roku p.n.e. stało się regułą, że jeden z konsulów to plebejusz. Następnie uzyskiwali stopniowo dostęp do urzędu pretora, cenzora itd..

358-338 p.n.e.

• II Związek Lateński. Po jego rozwiązaniu doszło do wcielenia jego ziem do państwa rzymskiego.

357 p.n.e.

• Wprowadzenie podatku od wyzwolenia niewolnika.

356 p.n.e.

• Pierwszy dyktator plebejski.

349 p.n.e.

• Odparcie najazdu Galów.

343-341 p.n.e.

• I wojna samnicka. Konflikt pomiędzy Republiką rzymską a plemionami Samnitów. Rozpoczętą w roku 343 p.n.e. wyprawą wojsk rzymskich do Kampanii na prośbę Kapui. Jednakże w wyniku buntu legionów zakończona bez rozstrzygnięcia w roku 341 p.n.e..

338 p.n.e.

• Rozwiązanie Ligi Lateńskiej. Część miast latyńskich została wcielona do Rzymu, a część zmuszona do zawarcia sojuszu z Rzymem. Rzym stał się hegemonem w regionie.

326-304 p.n.e.

• II wojna samnicka. Walki z Samnitami były zażarte i trwały kilkadziesiąt lat. W trakcie drugiej wojny samnickiej Rzymianie doznali klęski w Wąwozie Kaudyńskim. Zawarty w 304 roku p.n.e. pokój z Samnitami był tylko krótką przerwą w zmaganiach z trudnym przeciwnikiem.

326 p.n.e.

• Zakaz sprzedaży za długi, dłużnik odpowiada tylko majątkiem.

312 p.n.e.

• Z inicjatywy Appiusza Klaudiusza powstaje droga łącząca Rzym z Kapuą (Via Appia) oraz pierwszy akwedukt Aqua appia.

298-290 p.n.e.

• III wojna samnicka. Samnici utworzyli koalicję z Etruskami, Galami i Umbrami zyskując poparcie większości ludów Italii. Ostatecznie Samnici zmuszeni zostali do zawarcia pokoju z Rzymem w 290 p.n.e. Udało im się jednak zachować wewnętrzną autonomię.

295 p.n.e.

• Zwycięska dla Rzymu bitwa pod Sentinum nad Samnitami, Galami i Umbrami.

293 p.n.e.

• Wprowadzenie kultu Eskulapa.

289 p.n.e.

• Założenie mennicy w Rzymie.

287 p.n.e.

• Plebejusz Kwintus Hortensjusz wprowadził prawo, które zakończyło walkę między plebejuszami a patrycjuszami. Ustawa dyktatora Hortensjusza przyznawała uchwałom zgromadzeń plebejskich, głosowanych według tribus moc ustaw obowiązujących całe państwo. Ich postanowienia odtąd nie wymagały zatwierdzenia senatu.

280-275 p.n.e.

• Wojna z królem Epiru, Pyrrusem, który najazd na państwo rzymskie dokonał na wezwanie miasta greckiego Tarentu.

269 p.n.e.

• Założono pierwszą rzymską mennicę.

264 p.n.e.

• Rzymianie zajmują etruskie centrum religijne Wolsynie (Volsinie).
• Rzym praktycznie zapanował nad całym Półwyspem Apenińskim, supremacja w Italii.
• Pierwsze igrzyska gladiatorów w Rzymie.

264-241 p.n.e.

• I wojna punicka toczyła się między Kartaginą i Rzymem. Działania wojenne prowadzono początkowo wyłącznie na terenie Sycylii, gdzie Kartagińczycy dominowali nad zachodnią częścią wyspy, zaś wschodnia i południowa były pod kontrolą Syrakuz. W późniejszym okresie do walk doszło także na macierzystych terytoriach Kartaginy w Afryce Północnej. Wojna zakończyła się klęską Kartaginy, która zrzekła się swych posiadłości na Sycylii na rzecz Rzymu. Sycylia stała się pierwszą kolonią Republiki. Nazwa wojny pochodzi od słowa poeni, którym Rzymianie nazywali Kartagińczyków jako potomków Fenicjan; stąd przydomek punicus – punicki.

261-260 p.n.e.

• Budowa floty morskiej.

259 p.n.e.

• Zajęcie Korsyki.

241 p.n.e.

• Zajęcie Sycylii.

238-225 p.n.e.

• Ostateczne zajęcie i podporządkowanie Sardynii i Korsyki.

229-228 p.n.e.

• I wojna iliryjska

225 p.n.e.

• Ostatni najazd Galów na Rzym.

218-201 p.n.e.

• II wojna punicka toczyła się między Kartaginą i Rzymem. Prowadzona była na Półwyspie Apenińskim, Iberyjskim, na Sycylii i w Afryce Północnej. Jej główną postacią był Hannibal, kartagiński wódz z rodu Barkidów. Pretekstem do wojny było zaatakowanie przez Hannibala Saguntu, sprzymierzonego z Rzymem miasta-państwa na obecnym wybrzeżu katalońskim. Hannibal przeprawiwszy się ze swoją armią z Hiszpanii przez Alpy do Italii postanowił zaskoczyć Rzymian od północy. Mimo wyczerpującej przeprawy przez góry odniósł szereg imponujących zwycięstw (bitwa nad Trebią, bitwa nad Jeziorem Trazymeńskim, bitwa pod Kannami), jednakże z uwagi na ograniczone możliwości logistyczne i rekrutacyjne nie mógł wykorzystać swoich zwycięstw. W tym czasie Rzymianie najpierw przystąpili do podboju kartagińskich posiadłości w Hiszpanii, a potem za radą Scypiona Starszego zaatakowali afrykańskie centrum kartagińskiego imperium, co spowodowało odwołanie armii Hannibala z Italii. W 202 roku p.n.e. Scypion Afrykański pokonał Hannibala w bitwie pod Zamą. Po wojnie Rzym zagarnął posiadłości Kartaginy w Hiszpanii. Oprócz tego Kartagina musiała zniszczyć swoją flotę, przekazać część posiadłości afrykańskich numidyjskim sprzymierzeńcom Rzymu i zapłacić ogromną kontrybucję.

217 p.n.e.

• Klęska Rzymian nad Jeziorem Trazymeńskim.

216 p.n.e.

• Porażka dwukrotnie większej armii rzymskiej pod Kannami. Dzięki temu zwycięstwu Hannibal miał otwartą drogę do Rzymu.

215-206 p.n.e.

• I wojna macedońska. Konflikt zbrojny pomiędzy republiką rzymską i Macedonią rządzoną przez Filipa V. Rozpoczęta została przez króla Macedonii Filipa V (w sojuszu z Hannibalem). Walki z Rzymem oraz jego sprzymierzeńcami (Pergamon, Związek Etolski) toczyły się na terenie Grecji. Macedonia uzyskała część Ilirii.

206 p.n.e.

• Podbój Hiszpanii.

202 p.n.e.

• Zwycięska dla Rzymu bitwa pod Zamą.

201 p.n.e.

• Pokój Kartaginy z Rzymem.

200-197 p.n.e.

• II wojna macedońska. Rzym z koalicją (Pergamon, Związek Etolski i Achajski, Rodos) pokonał Filipa V pod Kynoskefalaj (Kynoskefale). Król musiał zrzec się zdobyczy i zapłacić kontrybucję. W 196 roku p.n.e. Rzym proklamował wolność miast greckich.

192-190 p.n.e.

• Wojna Rzymu z Antiochem III (wojna seleukidzka). W 192 roku p.n.e. Antioch wkroczył do Grecji, wywołując wojnę z Rzymem. W 191 roku p.n.e. został pokonany przez Rzymian pod Termopilami, a w 190 roku p.n.e w decydującej bitwie pod Magnezją. W 188 roku p.n.e. został zmuszony do zawarcia pokoju w Apamei nad Orontesem, na mocy którego zrzekł się posiadłości w Azji Mniejszej, leżących na zachód od gór Taurus, zredukował flotę i musiał płacić trybut. W wyniku przegranej wojny potęga Seleucydów została złamana.

177 p.n.e.

• Aneksja Istrii.

172-168 p.n.e.

• III wojna macedońska. Król Macedonii Perseusz, na czele koalicji antyrzymskiej, został pobity pod Pydną w Macedonii, w konsekwencji Macedonia stała się częścią Imperium Romanum.

168 p.n.e.

• Zwycięska dla Rzymu bitwa pod Pydną, prowadzi do upadku Macedonii.

167 p.n.e.

• Sprowadzenie do Rzymu biblioteki Perseusza, króla Macedonii.

161 p.n.e.

• Wysiedlenie filozofów greckich z Rzymu.

149-146 p.n.e.

• III wojna punicka toczyła się między Kartaginą i Rzymem. Była ostatnią z wojen między tymi państwami. Skutkiem było całkowite zniszczenie Kartaginy i wzrost potęgi Rzymu na arenie międzynarodowej.

148 p.n.e.

• Utworzenie prowincji Macedonia.

148-146 p.n.e.

• Wojna Rzymu ze Związkiem Achajskim oraz brutalne ujarzmienie Grecji, która próbowała uzyskać rzeczywistą niepodległość. Najgorzej potraktowano Korynt, zburzony, a wszyscy mieszkańcy stali się niewolnikami. Grecję poddano pod władzę namiestnika prowincji – Macedonii.

146 p.n.e.

• Zburzenie Kartaginy.
• Utworzenie prowincji Afryka.

142 p.n.e.

• Pierwszy kamienny most na Tybrze.

138-132 p.n.e.

• I powstanie niewolników na Sycylii.

133-132 p.n.e.

• Próby reform agrarnych Tyberiusza Semproniusza Grakchusa.

129 p.n.e.

• Przyjęto ustawę nakazującą zwrot konia (Lex reddendorum equorum), która wyraźne rozdzielała warstwę ekwicką i senatorską. Senatorowie wystąpili z centurii ekwitów, ekwici musieli zaś zrzec się symbolu konia dostarczanego przez państwo. W tym roku wyodrębnia się stan ekwitów.

123-121 p.n.e.

• Próby reform agrarnych Gajusza Grakchusa.

107-102 p.n.e.

• Reforma wojskowa Mariusza. Gajusz Mariusz przeprowadził reformę wojskową, przekształcając dotychczasową armię obywatelską w zawodową i przyjmując do armii ochotników. Służba w takiej armii trwała minimum 16 lat. Żołnierz otrzymywał żołd i ekwipunek. Symbolem jednoczącym nowy legion stał się jego znak bojowy – orzeł (aquila). Stopniowo także zaczęły się tworzyć wyborowe oddziały gwardii (w odróżnieniu od armii) tzw. pretorianów (praetorium). Problemem stała się kwestia, co począć z weteranami: jakie źródło utrzymania im zapewnić po długoletniej służbie wojskowej, w czasie której nie mieli innego źródła utrzymania i z reguły nie zakładali rodzin.

103-100 p.n.e.

• II powstanie niewolników na Sycylii

90-88 p.n.e.

• Wojna ze sprzymierzeńcami. Konflikt Republiki Rzymskiej z italskimi sprzymierzeńcami (socii). Były to jedne z najbardziej krwawych walk w dziejach Rzymu, których przegrana mogła oznaczać unicestwienie Imperium.

83-82 p.n.e.

• I wojna domowa (optymaci przeciwko popularom). Zatarg Mariusza (popular) i Sulli (optymata) o komendę nad wojskiem z królem Pontu Mitrydatesem VI. Senat ostatecznie przyznaje dowództwo Sulli.

82-79 p.n.e.

• Dyktatura Korneliusza Sulli

73-71 p.n.e.

• Powstanie Spartakusa. Największe powstanie niewolników w starożytnym Rzymie. W ciągu dwóch lat siły Spartakusa, składające się z tysięcy niewolników, gladiatorów i biednych wieśniaków, wznieciły powstanie na terenie niemalże całej Italii. Kres buntowi położyły nieporozumienia w szeregach przywódców powstania oraz krwawa bitwa nad rzeką Silarus, w której zginął Spartakus.

67 p.n.e.

• Pompejusz Wielki oczyszcza Morze Śródziemne z piratów.

64-63 p.n.e.

• Sprzysiężenie Katyliny. Lucjusz Sergiusz Katylina wzbogaciwszy się na proskrypcjach za Sulli, roztrwonił majątek i – chcąc uchronić się przed finansowym upadkiem – postanowił sięgnąć po władzę. Po klęsce w wyborach na konsula,  próbował przemocą przejąć władzę, co przed senatem ujawnił Cyceron.

60 p.n.e.

• I triumwirat (Cezar, Pompejusz, Krassus)

58-53 p.n.e.

• Podbój Galii przez Juliusza Cezara.

55 p.n.e.

• Inwazja Cezara na Brytanię.

53-52 p.n.e.

• Powstanie Wercyngetoryksa w Galii.

52 p.n.e.

• Bitwa pod Alezją

51 p.n.e.

• Ostateczne podporządkowanie Galii Rzymowi.

49-45 p.n.e.

• II wojna domowa (Cezar przeciwko Pompejuszowi)

49 p.n.e.

• Cezar przekracza Rubikon (10 stycznia).

48 p.n.e.

• Pompejusz ponosi klęskę w bitwie pod Farsalos i ginie zamordowany w Egipcie.

46 p.n.e.

• Zwycięstwo Cezara pod Tapsus.
• Utworzenie prowincji Africa Nova.

45 p.n.e.

• Reforma kalendarza rzymskiego dokonana na polecenie Juliusza Cezara przez aleksandryjskiego astronoma Sosigenesa. Był to kalendarz juliański.

44 p.n.e.

• Zabójstwo Juliusza Cezara w czasie id marcowych (15 marca).

43 p.n.e.

• II triumwirat. W Bononii (Bolonia): Antoniusz, Oktawian i Marek Lepidus zawarli porozumienie.

42 p.n.e.

• Klęska Brutusa i Kasjusza pod Filippi.

36 p.n.e.

• Pozbawienie władzy Marka Lepidusa.

32 p.n.e.

• Zerwanie układu Oktawiana z Antoniuszem.

31 p.n.e.

• Klęska wojsk Marka Antoniusza pod Akcjum.

30 p.n.e.

• Śmierć Marka Antoniusza i Kleopatry.
• Utworzenie prowincji Egipt.

29 p.n.e.

• Dedykacja świątyni Boskiego Juliusza.

27 p.n.e.

• Pryncypat Oktawiana Augusta, który trwał do 14 rok n.e. Uznaje się tą datę za początek cesarstwa.
• Początek panowania dynastii julijsko-klaudyjskiej, rządzącej do 68 roku n.e.

16 p.n.e.

• Zajęcie Noricum.

12 p.n.e.

• Wojska rzymskie dochodzą do Dunaju.

4 n.e.

• Rzymianie wkraczają do Germanii.

9 n.e.

• Klęska trzech legionów rzymskich pod dowództwem Warusa w Lesie Teutoburskim w Germanii.
• Ustalenie granic imperium na Renie.

43-44 n.e.

• Podbój Brytanii przez Klaudiusza.

45 n.e.

• Podbój Mauretanii.

46 n.e.

• Utworzenie prowincji Tracja.

55-58 n.e.

• Wielka wyprawa zbrojna do Armenii.

59 n.e.

• Neron organizuje igrzyska na wzór grecki.

61 n.e.

• Powstanie Boudiki i Icenów w Brytanii. Król Icenów i Trynobantów Prasutagus w trakcie rzymskiego podboju Brytanii zdecydował się na zawarcie pokoju z najeźdźcą, w wyniku którego mógł rządzić krajem jako wasal Rzymu. W roku 60 n.e. Prasutagus zmarł, przekazując rządy w królestwie obu córkom oraz rzymskiemu cesarzowi Neronowi. Miało to zapewnić dotychczasowy spokój w kraju i uchronić królestwo przed kolejnymi atakami Rzymian. Rzymianie nie zamierzali jednak przystawać na oferowane warunki. Królestwo Icenów traktowali jak podbitą prowincję terroryzując jej mieszkańców. Królowa została publicznie wychłostana a jej obie córki na jej oczach zgwałcone przez Rzymian.

64 n.e.

• Wielki pożar Rzymu

66-70 n.e.

• Powstanie żydowskie. Wojna rzymsko-żydowska rozpoczęła się od wybuchu żydowskiego powstania przeciwko panowaniu rzymskiemu w Judei. Powstańcze walki przemieniły się w regularną wojnę, która zakończyła się klęską Żydów i doprowadziła do zniszczenia całego kraju.

69 n.e.

• Rok czterech cesarzy . Był to rok, w którym po śmierci Nerona po władzę próbowało sięgnąć 4 wpływowych generałów. Ostatecznym zwycięzcą okazał się Wespazjan.

68-96 n.e.

• Panowanie dynastii Flawijskiej.

80 n.e.

• Pożar Rzymu.
• Otwarcie Koloseum.

92 n.e.

• Zakończenie budowy pałacu na Palatynie.

96-192 n.e.

• Panowanie dynastii Antoninów.

101-102 n.e.

• I wojna dacka. Po przeprawieniu się przez Dunaj licząca aż 150 000 ludzi armia rzymska pod wodzą cesarza Trajana pokonała przeciwnika w dunajskich Żelaznych Wrotach. Rok później Rzymianie opanowali ważniejsze twierdze górskie wokół stolicy Daków Sarmizegetusy. Deccebal ponownie poprosił o pokój. Tym razem jednak zmuszony był zrzec się części terytoriów.

105-106 n.e.

• II wojna dacka. Rzymianie podeszli aż do stolicy Daków Sarmizegetusy i rozpoczęli jej blokadę. Miasto skapitulowało a Deccebal wraz z częścią swoich oddziałów zbiegł by stoczyć ostatnią bitwę. Po klęsce popełnił samobójstwo. Konającego króla odnalazł legionista Maksymus, który dostarczył jego głowę cesarzowi. Dacja stała się prowincją rzymską.

106 n.e.

• Utworzenie prowincji Dacji.
• Aneksja Arabii Skalistej.

114-117 n.e.

• Wojna Trajana z Partami, która kończy się utworzeniem dwóch nowych prowincji – Mezopotamii i Asyrii.

114 n.e.

• Aneksja Armenii.

117-138 n.e.

• Zakończenie budowy limes Germanicus i limes Raeticus.
• Budowa wału Hadriana w Brytanii.

132 n.e.

• Wybuch powstania Żydów pod wodzą Bar Kochby uznanego za Mesjasza. Była to druga wojna żydowsko-rzymska, mająca na celu zrzucenie zwierzchnictwa Cesarstwa Rzymskiego nad prowincją Judea.

135 n.e.

• Stłumienie powstania żydowskiego. Na miejsce zburzonej Jerozolimy Rzymianie zakładają Aelia Capitolina.

139 n.e.

• Dedykacja Mauzoleum Hadriana.

142 n.e.

• Zakończenie budowy wału Antoninusa w Brytanii.

148 n.e.

• Dziewięćsetna rocznica założenia Rzymu.

167-180 n.e.

• Wojny markomańskie. Była to seria konfliktów zbrojnych pomiędzy Cesarstwem rzymskim a plemionami germańskimi w strefie limesu środkowo-dunajskiego. W pierwszej fazie wojen barbarzyńcy uderzyli na rzymskie prowincje: Noricum (Górna Austria, część Bawarii), Panonię (Węgry, Austria) i Recję (pd. Niemcy i Szwajcaria), a w 169 roku n.e. przekroczyli Alpy. Rzymianie opanowali sytuację pod koniec 170 roku n.e. i wyniku kolejnych kampanii zajęli obszary Moraw i południowo-zachodniej Słowacji, gdzie cesarz Marek Aureliusz postanowił utworzyć nowe prowincje. Po śmierci władcy w 180 roku n.e., jego syn Kommodus zrezygnował z planów ojca i wycofał legiony za linię Dunaju.

184 n.e.

• Rzymianie wycofują się z wału Antoninusa.

193-235 n.e.

• Panowanie dynastii Sewerów (Syryjskiej).

212 n.e.

• Nadanie praw obywatelskich wszystkim wolnym mieszkańcom imperium przez Karakallę (edykt Karakalli – Constitutio Antoniniana).

235-284 n.e.

• Panowanie 22 cesarzy „wojskowych”.

238 n.e.

• Goci po raz pierwszy przekraczają Dunaj.

247 n.e.

• Obchody tysiąclecia Rzymu.

249-251 n.e.

• Prześladowania chrześcijan.

252 n.e.

• Ataki Gotów i plemion barbarzyńskich na północną granicę imperium.

268 n.e.

• Goci wkraczają do Tracji i Grecji.

271/2 n.e.

• Ewakuacja rzymska z Dacji.

274 n.e.

• Aurelian otacza Rzym potężnymi murami.

284 n.e.

• Ustanowienie dominatu.

293 n.e.

• Wprowadzenie tetrarchii (dwóch Augustów i dwóch Cezarów wspólnie sprawują władzę centralną i bronią granic imperium).

303 n.e.

• Rozpoczęły się wielkie prześladowania Chrześcijan na Wschodzie z inicjatywy cesarza Dioklecjana. Wydano edykt, który nakazywał zniszczenie miejsc kultu, wydanie i spalenie świętych ksiąg oraz zakazywał zgromadzeń.

304 n.e.

• Kolejny edykt Dioklecjana nakazywał pod groźbą kary śmierci złożenie ofiar bogom.

311 n.e.

• Galeriusz ogłasza w Nikomedii edykt legalizujący wyznanie chrześcijańskie.

312 n.e.

• Bitwa przy Moście Mulwijskim.

313 n.e.

• Ogłoszenie edyktu mediolańskiego, który zgadzał się na wolność wyznania.

318 n.e.

• Zakaz składania prywatnych ofiar przez pogan.

324 n.e.

• Konstantyn Wielki po zwycięstwie nad Licyniuszem w 324 roku n.e., przeprowadził udaną reformę monetarną. Dzięki pozyskaniu dużych ilości złota wprowadza złotego solidusa, dzięki czemu mógł wprowadzić wiele podatków płatnych w pieniądzach. Monety srebrne miały mniejsze znaczenie. W ekonomii, późne cesarstwo zerwało z zasadami pryncypatu, czyli swobodnego rozwoju gospodarczy bez ingerencji państwa. Tutaj gospodarka zostaje podporządkowana dyrektywom państwa. Próbowano ujednolicić system w całym Imperium. Zaspokajając potrzeby armii, rozwiniętego aparatu biurokratycznego, licznego dworu było ciężarem dla ludu i wyczerpywał potencjał ogółu ludności.

325 n.e.

• Sobór w Nicei, na którym sformułowano nicejskie wyznanie wiary. Potępiono arianizm, nestorianizm i donatyzm oraz ustalono trójjedności Boga Ojca, Syna i Ducha Świętego.

330 n.e.

• Przeniesienie stolicy do Konstantynopola, dawnej kolonii greckiej Bizancjum (Byzantion).

332 n.e.

• Zabroniono kolonom występować ze skargą przeciw panom.

336 n.e.

• Kolonowie dziedzicznie przywiązani do ziemi, panowie mieli pomagać sobie nawzajem w ściganiu uciekinierów.

337 n.e.

• Podział cesarstwa między trzech synów Konstantyna Wielkiego.

361-363 n.e.

• Panowanie Juliana Apostaty, który próbował restaurować wiarę pogańską.

371 n.e.

• Za panowania cesarza Walensa przeniesiono obowiązek ściągania podatków od kolonów na właścicieli ziemi. Pan stał się pośrednikiem między kolonem a państwem.

375 n.e.

• Pojawienie się Hunów w Europie zapoczątkowało wędrówki ludów.

376 n.e.

• Pod naporem Hunów Wizygoci przekraczają Dunaj.

378 n.e.

• Bitwa pod Adrianopolem, przegrana przez wojska rzymskie.

380 n.e.

• Uznano Kościół katolicki za oficjalna podporę państwa rzymskiego oraz potępiono pogan i heretyków.

381 n.e.

• Cesarz Teodozjusz zwołał synod w Konstantynopolu potępiający arianizm.

382 n.e.

• Na rozkaz cesarza Galiena usunięto Ołtarz Zwycięstwa (boginii Wiktorii) z budynku Senatu rzymskiego. Fakt ten wywarł wielkie wrażenie na obrońcach tradycji rzymskiej. Odebrał ponadto przywileje westalkom i kapłanom rzymskim pozbawiając ich dochodów i dóbr. Próby protestówSymmacha i jego zwolenników spełzły na niczym. Zwyciężyła religia, której obcy był duch tolerancji. Zaczęto prześladować wyznawców starych kultów i chrześcijan niekatolików.

391 n.e.

• Pierwsze edykty przeciw poganom.

392 n.e.

• Cesarz Teodozjusz wydaje ustawę zakazującą wszelkich form religii pogańskiej.

393 n.e.

• Zlikwidowanie igrzysk olimpijskich. Po roku 393 n.e., kiedy to rozegrano ostatnie Igrzyska ery starożytnej, pamięć o greckim wychowaniu zamarła.

395 n.e.

• Podzielenie cesarstwa na: Zachodnią (Honoriusz) i Wschodnią (Arkadiusz) przez Teodozjusza Wielkiego.

396 n.e.

• Zniesienie misterii eleuzyjskich. Były to misteria (forma kultu religijnego) odprawiane w starożytnej Grecji, w Eleusis, nieopodal Aten, związane z kultem Demeter, jej córki Persefony oraz Dionizosa. Zgodnie z tradycją miał je zapoczątkować Eumolpos.

402 n.e.

• Cesarz Honoriusz opuszcza Rzym i osiada w Rawennie.

406 n.e.

• Inwazja plemion barbarzyńskich na Galię.

407 n.e.

• Ewakuacja Brytanii.

409 n.e.

• Najazd Swebów, Wandalów i Alanów na Hiszpanię.

410 n.e.

• Zdobycie Rzymu przez Wizygotów.

429 n.e.

• Najazd Wandalów na Afrykę.

438 n.e.

• Za panowania cesarza Teodozjusza II, wnuka Teodozjusza Wielkiego specjalna komisja zebrała wszystkie konstytucje wydane przez Konstantyna i następców. Była to pełna kodyfikacja prawa rzymskiego w tzw. Codex Theodosianus.

440 n.e.

• Najazd Hunów na Bałkany.

443 n.e.

• Założenie Królestwa Burgundzkiego ze stolicą w Genewie.

449 n.e.

• Najazd Sasów, Jutów i Anglów na Brytanię.

451 n.e.

• Początek inwazji Hunów na zachód.
• Bitwa na Polach Katalaunijskich. Hunowie, pod przywództwem Attyli, zostali pokonani przez Rzymian i Wizygotów.

452 n.e.

• Attyla podbija Italię.

455 n.e.

• Wandalowie z Genzerykiem na czele ze swego państwa w Afryce przeprowadza atak na Rzym.Rzym zostaje złupiony przez Wandalów. Miasto było plądrowane przez 14 dni.

457-461 n.e.

• Wojna cesarza Majorianusa z Burgundami – ostatnia próba obrony cesarstwa przed barbarzyńcami.

468 n.e.

• Opanowanie Sycylii przez Wandalów.

476 n.e.

• Obalenie ostatniego cesarza Romulusa Augustulusa przez Odoakra i odesłanie insygniów cesarskich cesarzowi ze Wschodu Zenonowi.